ماجرای گام، گوشه و پیش درآمد

آتلیه دات کام: چند سالی است شورای فرهنگ عمومی شش بهمن مصادف با درگذشت صفی الدین ارموی، این موسیقیدان قرن هفتم، را به نام روز ملی موسیقی انتخاب و تصویب کرده است.

به گزارش آتلیه دات کام به نقل از ایسنا، روزنامه همشهری نوشت: «موسیقی از روزگار قدیم در فرهنگ ایرانیان جایگاه ویژه داشته. شواهد تاریخی نشان میدهد که ایرانیان از دوره باستان نسبت به یادگیری موسیقی و نواختن سازهای مختلف تلاش و کوشش می کردند. آموزه های موسیقی نسل به نسل تا دوره صفویه و زندیه منتقل شد تا این که در دوره قاجار مردم با موسیقی مدرن و کلاسیک آشنا شدند. برخی پژوهشگران حوزه موسیقی معتقدند فصل جدید کتاب تاریخ موسیقی ایران را باید از همان دوره نوشت و منابع مکتوب تاریخی هم خیلی از اولین های تاریخ موسیقی را متعلق به دوره قاجار می دانند؛ مثل اولین مدرسه موسیقی یا اولین سازهایی که وارد کشور شد و ارکسترهایی که برای اولین بار تشکیل شد، اما واقعیت ماجرا این است که خیلی از ابداع گران موسیقی سنتی هم در قرن های گذشته می زیسته اند.

یادگار موسیو لومر

روایت های مختلفی درباره ی تاسیس اولین مدرسه موسیقی در ایران وجود دارد اما بنظر می رسد تشکیلاتی که یک فرانسوی به نام «آلفرد ژان باتیست لومر» آنرا مدیریت می کرد، اولین مدرسه موسیقی باشد که در ایران آغاز به فعالیت نموده است. شعبه موزیک دارالفنون، اولین مدرسه موسیقی بود که در سال ۱۲۴۸ به ریاست لومر تاسیس شد. با این حساب مربی فرانسوی را که در ایران به موسیو لومر مشهور شده بود، باید اولین بنیانگذار مدرسه موسیقی در ایران بدانیم. شعبه موزیک دارالفنون هم با گذشت زمان تغییر نام داد و در سال ۱۲۹۷ به عنوان یکی از واحدهای زیرمجموعه وزارت معارف و با عنوان «مدرسه موزیک» فعالیت کرد. چند سال پس از تشکیلاتی شدن آموزش موسیقی به دانش آموزان تهرانی، یعنی از سال ۱۳۱۲ تعلیم موسیقی بطور رسمی در برنامه های آموزشی مدارس قرار گرفت. لومر فرانسوی، اولین کتاب آموزشی موسیقی با عنوان «نام نامه» را در ایران نوشت که توسط «مزین الدوله» نقاش باشی به فارسی برگردانده شد تا در دسترس جوانان قرار بگیرد. لومر جلد نخست این کتاب را به موضوع نظریه موسیقی غربی در ایران اختصاص داد و در جلد دوم به موضوع هارمونی در موسیقی پرداخت. او هارمونی را به موسیقی ایرانی معرفی نمود و در عین حال قطعات زیادی با الهام از موسیقی ایرانی ساخت. لومر در تهران درگذشت و در گورستان دولاب دفن شد.

هدیه ناپلئونی

رد پای فرانسوی ها در موسیقی ایران بسیار پررنگ است؛ چونکه در دوره قاجار به شدت در ایران رفت وآمد داشتند. پادشاهان قاجار هم فرانسه را مهد فرهنگ و هنر می دانستند و مدام به این کشور سفر می کردند. آنها در بازگشت از فرانسه برای ایرانیها به اصطلاح سوغات می آوردند؛ در حوزه موسیقی هم اوضاع همین گونه است و پیانو که یک ساز کلاسیک و اروپایی است برای اولین بار از فرانسه به ایران وارد شد. گفته می شود این پیانو بواسطه حجم کم و ابعاد جمع و جوری که داشته به آسانی به ایران انتقال داده شده و حمل آن آسان بوده است.

نخستین فردی که پشت این ساز نشست و تلاش به نواختن آن کرد، محمدصادق خان سرورالملک، نوازنده سنتور دربار ناصرالدین شاه بود. او بعد از اندکی تلاش و ضربه زدن روی کلاویه های پیانو اظهار داشت که کوک این دستگاه ماهور است. او اولین فردی بود که کوک پیانو را به سبک ایرانی تغییر داد و با آن دستگاه شور را نواخت. بدین سان می توان از او به عنوان اولین نوازنده پیانو در ایران نام برد. مشیر همایون شهردار، موسیقیدان، نوازنده پیانو و آهنگساز معروف ایرانی در خاطراتش نوشته: «این پیانو را در سال ۱۳۱۴ هجری شمسی شخصا به اتفاق پدرم در منزل مرحوم عضدالدوله، پدر عین الدوله دیدم که روی آن به زبان فرانسه عبارتی نوشته شده بود حاکی از آنکه پیانوی مذکور را ناپلئون به فتحعلی شاه اهدا کرده است.»

صاحب پیش درآمد

نام غلامحسین درویش هم به عنوان یکی از موسیقیدان هایی که تأثیر عمیقی روی موسیقی سنتی ایران گذاشته در تاریخ موسیقی ایران تکرار شده است؛ چنان که سعدی حسنی، پژوهشگر و موسیقی شناس ایرانی در کتاب «تاریخ موسیقی» درباره ی پیدایش موسیقی نوین ایران نوشته است: «نخستین تحول واقعی موسیقی را غلامحسین درویش از سال ۱۲۵۱ تا ۱۳۰۵ ایجاد کرد.»

درویش خان در مدرسه دولتی موزیک تحصیل می کرد که متوجه یکنواخت بودن موسیقی ایرانی شد؛ به همین دلیل، آواز را که تا آن زمان، بدون ضرب و طولانی بود، خلاصه کرد و بصورت ضربی درآورد و علاوه بر درآمد که قبل از آواز نواخته می شد، قطعه ضرب دیگری به نام «پیش درآمد» به آن اضافه کرد. گفته می شود با ظهور جنبش مشروطه، درویش خان در اولین کنسرت هایی که در انجمن اخوت تشکیل شد، رهبری گروه ارکستر را بر عهده داشت. مهارت درویش در نوازندگی سبب شد تا او بعد از مرگ ناصرالدین شاه (۱۳۱۳قمری) به دستگاه شعاع السلطنه پسر مظفرالدین شاه، والی فارس، دعوت شود. علاوه براینها برگزاری کنسرت برای جمع آوری کمک برای قحطی زدگان روسیه، کنسرت برای ایجاد دبیرستان فرهنگ، کنسرت برای حریق آمل در سال ۱۲۹۶ خورشیدی، کنسرت برای بازسازی خرابی های حریق بازار و نیز کنسرت برای غارت شدگان ارومیه در سال ۱۲۸۶ خورشیدی ازجمله کوشش های وی در دوران مشروطه بود.

بزرگ ترین نظریه پرداز موسیقی در تاریخ اسلام

موسیقی پس از ورود اسلام به ایران هم طرفداران خاص خودش را داشته و دست بر قضا موسیقیدان های بزرگی در دوران پس از اسلام در ایران ظهور پیدا کرده اند. ابونصر فارابی، اولین دانشمند ایرانی است که بعد از ورود اسلام به ایران درباره ی «فن موسیقی علمی و عملی» کتاب نوشت. این فیلسوف، ریاضیدان و موسیقیدان بزرگ ایران که در سده چهارم هجری می زیست، کتابی دارد تحت عنوان «الموسیقی الکبیر» که موضوع آن، ترویج موسیقی در دوره اسلام است و به زبان عربی نوشته شده است؛ بطوریکه پژوهشگران فلسفه و فارابی پژوهان، معتقدند این فیلسوف اولین نظریه پرداز مسلمان است که به بررسی فلسفی موسیقی پرداخته و هنوز هم آرای او دراین زمینه معتبر است. فارابی هنر بطور کلی و موسیقی را بطور اخص نوعی نطق می داند که عقل خاص انسانی است. از دیدگاه او نغمات موسیقی را می توان هر چیزی دانست که به حس، تخیل و تعقل درآید. بعد از فارابی، حکیم و دانشمند نامی ایران ابو علی سینا هم در کتاب «شفا» بخشی را به عنوان تأثیر موسیقی بر سلامت جسم و روح اختصاص داد و ابوریحان بیرونی کتاب «الاستخراج الا وتار فی الدائره» را در حوزه موسیقی نوشت.

سوغات موسیو دوال

ویولن را هم باید در ردیف ادوات و آلات موسیقی که در دوره قاجار وارد ایران شد، دسته بندی کرد. پس از تاسیس شعبه موزیک دارالفنون، مستشاران خارجی برای تعلیم موسیقی به تهران آمدند و سازهای جدید مثل «فلوت» و «قره نی» را با خودشان به ایران آوردند. موسیو دوال، یکی از همین مستشاران خارجی بود که از فرانسه به ایران آمد و دو سال در شعبه موزیک دارالفنون موسیقی تدریس کرد. این معلم فرانسوی استاد و نوازنده ویولن بود و این ساز را با قواعد مخصوص تعلیم می داد. از موسیو دوال به عنوان اولین مربی و معلم ویولن در ایران نام می برند که شاگردان زیادی را تربیت کرد. حسن مشحون، موسیقیدان ایرانی در کتاب «تاریخ موسیقی ایران» از حسن هنگ آفرین به عنوان شاگرد خلف موسیو دوال و قدیمی ترین نوازنده ویولن در ایران نام برده، اما روح الله خالقی در کتاب «سرگذشت موسیقی»، از تقی دانشور، دیگر موسیقیدان دوره قاجار به عنوان اولین ایرانی ای نام برده که با ویولن آشنا شده است.

مخترع گام و گوشه

درست است که خیلی از سازهای اروپایی در دوره قاجار وارد ایران شدند، اما ریشه موسیقی در ایران به قرن های پیش از روی کار آمدن پادشاهان قاجار متعلق می باشد. صفی الدین ارموی که در قرن هفتم هجری قمری می زیسته و در دربار «المستعصم» و «هلاکو» بوده، کتابی به نام «الأدوار فی الموسیقی» دارد که خیلی ها آنرا یکی از شاخص ترین آثار در حوزه نظریه موسیقی ایرانی-اسلامی می دانند. صفی الدین ارموی، موسیقیدانی بوده که برای اولین بار نت و آهنگ را مدون کرد و از حالت سماعی بصورت کتاب درآورد. برخی پژوهشگران حوزه موسیقی معتقدند صفی الدین «گام» را وارد موسیقی سنتی ایران کرد و برخی دیگر معتقدند او اولین کسی بوده که برخی گوشه ها را در موسیقی ایرانی پدید آورده است. این موسیقیدان ایرانی که از کودکی به بغداد مهاجرت کرده بود در شرح حال خودش از ساختن آهنگ «طرب انگیز» یاد می کند. «طرب انگیز» یکی از شعبه ها و گوشه های دستگاه ماهور است که اکنون استادان موسیقی آنرا می نوازند. صفی الدین برای اولین بار نت را با الفبای ابجدی و عدد نوشت و با این شیوه، نغمه هایی را که قبلا از راه گوش و سینه به سینه نقل می شد، بصورت مکتوب درآورد. حالا چند سالی است شورای فرهنگ عمومی شش بهمن مصادف با درگذشت صفی الدین ارموی، این موسیقیدان قرن هفتم، را به نام روز ملی موسیقی انتخاب و تصویب کرده است.»





منبع: آتلیه دات كام