نهج البلاغه، منشور انسانیت

حکمت سی وسوم افراط و تفریط ممنوع!

به گزارش آتلیه دات کام، قم امیرالمومنین (ع) در حکمت ۳۳ در سخنی کوتاه و پرمعنا دعوت به اعتدال در بذل و بخشش های مالی می کند.

امام علی (ع) در حکمت ۳۳ نهج البلاغه می فرماید: «کُنْ سَمْحاً وَ لَا تَکُنْ مُبَذِّراً، وَ کُنْ مُقَدِّراً وَ لَا تَکُنْ مُقَتِّراً؛ سخاوتمند باش و در این راه اسراف مکن و در زندگی حساب گر باش و سخت گیر مباش»
حجت الاسلام شکیبایی در گفتگو با ایسنا به تشریح حکمت ۳۳ نهج البلاغه امیرالمومنین (ع) پرداخته که شرح آن زیر آمده است:
امیرالمومنین (ع) در این سخن کوتاه و پرمعنا دعوت به اعتدال در بذل و بخشش های مالی می کند.
می دانیم خیلی از علمای اخلاق اسلامی، تمام فضایل اخلاقی را حد وسط در بین افراط و تفریط می دانند. این مساله هرچند عمومیت ندارد؛ ولی در مورد خیلی از صفات همچون فضیلت سخاوت صادق است که در بین دو صفت رذیله قرار گرفته: اسراف و تبذیر و بخل و تقتیر.
مُبذّر از ماده «تبذیر» از ریشه «بذر» (بر وزن نذر) در اصل به معنای پاشیدن دانه است؛ ولی چون این واژه در مورد اموال به کار رود به کار کسانی اطلاق می شود که اموال خویش را به صورت نادرست مصرف کرده و آنرا حیف و میل می کنند.
معادل آن در فارسی امروز ریخت و پاش است و تفاوت آن با اسراف اینست که اسراف مصرف بی رویه و تبذیر اتلاف بی رویه است. البته این در صورتی است که این دو واژه در مقابل هم قرار گیرند؛ ولی هرگاه جداگانه استعمال شوند امکان دارد مفهوم عامی داشته باشند.
«مُقتِّر» از ماده «تقتیر» در اصل به معنای تنگ گرفتن است و هنگامی که در مورد اموال به کار رود به معنای بخیل و خسیس بودن است. «مقدّر» از ماده تقدیر به معنای مدیریت صحیح اموال است که حد وسط در بین تبذیر و تقتیر است.
قرآن مجید در رابطه با مبذّرین می فرماید: «وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَالْمِسْکینَ وَابْنَ السَّبیلِ وَلا تُبَذِّرْ تَبْذیراً * إِنَّ الْمُبَذِّرینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطین؛ حق خویشاوندان و مستمندان و واماندگان در راه را ادا کن و تبذیر مکن، چون که تبذیر کنندگان برادران شیطانند».
در جای دیگر در رابطه با صفات والای بندگان برگزیده و عباد الرحمان می فرماید: «(َالَّذینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُرُوا وَکانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً؛ آنها کسانی هستند که هنگامی که انفاق می کنند نه اسراف می کنند و نه بخل و سخت گیری دارند و در بین این دو، حد اعتدال را رعایت می کنند».
در روایتی از امام صادق (ع) با ذکر مثال روشن و جالبی این حد اعتدال بیان شده است. راوی می گوید: «فَأَخَذَ قَبْضَةً مِنْ حَصیً وَقَبَضَهَا بِیَدِهِ فَقَالَ هَذَا الاْقْتَارُ الَّذِی ذَکَرَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ ثُمَّ قَبَضَ قَبْضَةً أُخْرَی فَأَرْخَی کَفَّهُ کُلَّهَا ثُمَّ قَالَ هَذَا الاْسْرَافُ ثُمَّ أَخَذَ قَبْضَةً أُخْرَی فَأَرْخَی بَعْضَهَا وَأَمْسَکَ بَعْضَهَا وَقَالَ هَذَا الْقَوَامُ؛ امام مشتی از سنگریزه برداشت و محکم در دست خود گرفت سپس فرمود: بخل و اقتار که خداوند فرموده همین است. آن گاه مشت دیگری برداشت و چنان دست خویش را گشود که همه آن روی زمین ریخت و فرمود این اسراف است آن گاه مشت دیگری برداشت و آنرا به طوری گشود که مقداری در کف دست باقی ماند و مقداری از لابه لای انگشتان فرو ریخت و فرمود این همان قوام است (که در قرآن مجید آمده است)».
در شأن نزول آیه ۲۹ سوره «اسراء» هم آمده است که شخص سائلی از پیغمبر اکرم (ص) تقاضای پیراهن کرد. پیامبر پیراهن خویش را به او بخشید و همین مساله سبب شد که آن روز نتواند برای نماز به مسجد برود. این جریان سبب شد که زبان منافقان بازگردد و بگویند محمد خواب مانده یا مشغول لهو و سرگرمی شده و نمازش را به فراموشی سپرده است. (ولی هنگامی که از جریان کار آگاه شدند شرمنده گشتند) آیه فوق نازل شد و به پیامبر چنین دستور داد: «وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَلا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً؛ دست خویش را بر گردن خویش زنجیر مکن (و انفاق و بخشش را ترک منما) و بیش از اندازه (نیز) دست خویش را مگشای که خانه نشین شوی و مورد سرزنش قرارگیری و از کار خود فرو مانی.»
در اینجا این سوال پیش می آید که تاکید در میانه روی در انفاق چگونه با ایثار (مقدم داشتن دیگران بر خویشتن) که در حالات خیلی از پیشوایان آمده سازگار است مثل آنچه در شأن نزول سوره «دهر» و داستان مسکین و یتیم و اسیر آمده و به دنبال آن آیه شریفه (وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَیَتِیماً وَأَسِیراً) نازل شد.
پاسخ این سوال روشن است، مساله اعتدال حکمی عام است و ایثار حکمی خاص که در ارتباط با موارد معینی است؛ به عبارت دیگر: اصل بر اعتدال در مساله انفاق و ایثار یک استثناست. بعلاوه، دستور به ایثار در ارتباط با جایی است که بخشش فراوان، نابسامانی فوق العاده ای در زندگی انسان ایجاد نکند و «ملوم» و «محسور» نگردد، در غیر این صورت باید از دستور اعتدال پیروی کرد.