پژوهشی در تاریخ نماز از نگاهی نوین

آتلیه دات کام: اصفهان کاوش تفسیری، روایی و تاریخی در مناسک و جایگاه نماز مانند شکل نماز، نخستین نماز، نخستین مسجد و محراب و مناره، ازجمله مواردی است که در کتاب «پژوهشی در تاریخ نماز» نوشته داود اسماعیلی و زهرا کلباسی اشتری به آنها پرداخته شده است.

داود اسماعیلی، مدرس گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان و یکی از دو مؤلف کتاب «پژوهشی در تاریخ نماز»، در گفت و گو با ایسنا اظهار داشت: قسمتی از آیات قرآن ناظر به نماز و مسائل در رابطه با آنست که هم از نظر فقهی و هم از نظر تفسیریِ موضوعِ مطالعه قرار می گیرد. از سویی مباحث مشترکی بین تاریخ و قرآن وجود دارد، ازجمله مهم ترینِ این آیات که با نگرش تاریخی نیز می توان به آنها پرداخت آیات مربوط به تغییر قبله، نماز خوف و نماز آیات است؛ به این مناسبت چند سال پیش و ضمن برخی پژوهش های تفسیری، با کتاب «تاریخ الصلاة فی الاسلام» نوشته دکتر جوادعلی آشنا شدم. جواد علی از پژوهشگران معاصر عراقی است که مطالعات عمیق و ارزشمندی را درباره ی تاریخ عرب انجام داده و کتاب «المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام» بر پایه همین مطالعات سامان یافته و سبب شهرت نویسنده شده است.

او با اعلان اینکه پژوهش خود در تاریخ نماز را به تعمق بخشیدن کتاب «تاریخ الصلاة» معطوف کرده است، اضافه کرد: برمبنای توضیح جوادعلی در مقدمه، کتاب ابتدا بصورت سلسله مقالاتی با همین موضوع منتشرشده و سپس جواد علی آنها را گردآوری کرده و بعد از انجام تغییرات جزئی و افزودن مطالب جدید در قالب کتاب منتشر نموده است. وی در این کتاب با نگاه به فضای نزول آیات مربوط به نماز و رویکرد تاریخی که تخصص اوست، به تاریخ گذاری آیات مربوط به نماز و نشان دادن روند ایجاد نمازهای چهار رکعتی، نماز جمعه، نماز میت، نماز باران و مباحثی دیگر پرداخته است. کتاب گویای تسلط جوادعلی بر منابع است، بااین حال بنظر می رسد بر پایه مطالعات قبلیِ وی در تاریخ اسلام سامان یافته است. به این جهت به سبب این که هدف جوادعلی جمع آوری مختصری از منابع بوده، تعدادی از اقوال و دیدگاه های تاریخی و نیز برخی روایات ازقلم افتاده است؛ البته بااین حال به سبب فقدان کتابی با این مساله در پژوهش های اسلامی می توان این کتاب را از نوآوری جواد علی به شمار آورد.

این مدرس دانشگاه با اشاره به محورها و رویکرد های کتاب «پژوهشی در تاریخ نماز» اظهار داشت: نکته قابل توجه این است که با وجود وجود ترجمه های مختلف از کتاب تاریخ الصلاة، اما مطالعه عمیق ترِ این کتاب در گرو عمق بخشی به ۴ محور از محتوای کتاب است؛ به این جهت تلاش شد ضمن ارائه ترجمه جدید از کتاب، این محورها نیز بصورت مستقل موردمطالعه قرار گیرد و در پاورقی افزوده شود. محور اول بررسی تفسیری آیاتی است که در متن به آنها اشاره شده و محور دوم پرداختن به مجموع روایات در مورد نماز است چونکه جواد علی با تمرکز بر منابع اهل سنت به قسمتی از آنها اشاره نموده است. محور سوم، مطالعه کامل منابع تاریخی در موضوع نماز است برای اینکه به سبب اختصار قسمتی از مطالب موجود در منابع تاریخی در کتاب بازتاب ندارد و محور چهارم آرای فقهی مذاهب پنج گانه در موضوع نماز است.

اسماعیلی اضافه کرد: البته هم در بخش ترجمه و هم در بررسی محورهای پیش گفته، فقدان لیست منابع کتاب و نیز ارجاع دهی نابسامان و نامنظم در نسخه های مختلف متن اصلی، انجام کار را با مشکل مواجه می کرد؛ به شکلی که گاه در متن یا پاورقی های کتاب به نام یک کتاب یا نام یک نویسنده اشاره شده ولی آدرس دهی دقیقی انجام نشده است. وجود کتاب های گوناگون با عناوین مشترک و نیز نویسنده هایی که کتاب های مختلفی دارند بررسی منابع را با مشکل مواجه می کرد؛ به این جهت می توان گفت تحقیق از منابع کتاب جواد علی محور پنجمی بود که در سراسر کتاب خودرا نشان می داد.

او تمایز کتاب «پژوهشی در تاریخ نماز» با کتاب جواد علی را در منابع شیعی خود دانست و اظهار داشت: از سویی باوجوداینکه جوادعلی خود شیعه است، اما باتوجه به محدودیت های سیاسی و اجتماعی زمان خود از منابع شیعه استفاده نکرده است. به این جهت نیاز بود در کنار منابع اهل سنت بطور ویژه به منابع شیعی و دیدگاه های تفسیری، تاریخی و فقهی شیعه توجه گردد.

این عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان درباب منابع کتاب «پژوهشی در تاریخ نماز» نیز بیان کرد: باتوجه به این دغدغه ها، پژوهش در همه ابعاد فوق و در برنامه ای فشرده به سرانجام رسید و تعداد منابع کتاب از حدود ۶۰ منبع عربی و لاتین به بیش ۲۱۰ منبع افزایش پیدا کرد. نتیجه کار به صورتی تشریح و تحقیق در کنار ترجمه کتاب جواد علی است و حجم بیش از نیمی از کتاب نیز مطالبی است که به ترجمه کتاب افزوده شده و گاه تا ۴ صفحه پشت سر هم فقط پاورقی و افزوده های جدید است. می توان گفت برآیند نهایی پژوهشِ انجام شده به شکلی است که برای طلاب و دانشجویان رشته های الهیات، علوم قرآن و حدیث و تاریخ قابل استفاده می باشد.

اسماعیلی با اشاره به بخش های مختلف این کتاب اضافه کرد: تذکر این نکته را هم لازم می دانم که این کتاب فصل بندی مشخصی ندارد و جواد علی بعد از ورود به موضوع نماز و ارائه توضیحی کلی درباره ی آن، به شکل نماز، نماز جماعت، تعداد نماز، اذان، مناره، محراب، مسجد، نماز میت و نماز باران و غیره پرداخته است؛ بدین سبب می توان گفت کتاب «تاریخ الصلاة» مجموعه گفتارهایی در مورد نماز و مسائل مربوط به آنست. نکته دیگر این که ترجمه کتاب و افزوده های مختلف در عرصه تفسیر آیات، اسباب نزول، تحلیل های تاریخی و غیره نیز متناسب با متن اصلی و در پاورقی ارائه شده است. همین طور پایبندی به نظم نسخه اصلی کتاب در چینش مطالب امکان تطبیق ترجمه و متن اصلی را فراهم می آورد.

او افزود: با وجود اختصار مطالب کتاب به سبب رویکرد وسیع و عمیق به محورهای پیش گفته، پروسه کار طولانی می شد و به این جهت بعد از انجام قسمتی از آن خانم دکتر زهرا کلباسی به این پروژه پیوستند تا روند کار تسریع شود.

همچنین زهرا کلباسی اشتری، پژوهشگر علوم قرآن و حدیث و مولف دیگر کتاب «پژوهش در تاریخ نماز» نیز به ایسنا اظهار داشت: ترجمه کتاب تاریخ الصلاة اثر جواد علی به دو قسمت تقسیم شد و نیمی از ترجمه را من انجام دادم و نیمه دیگر آن با دکتر اسماعیلی بود. باتوجه به تخصص های متفاوتی که داشتیم تصحیح و تکمیل پاورقی های فقهی را دکتر اسماعیلی انجام دادند و تحقیقات تفسیری و علوم قرآنی نیز به عهده من بود.

او کتاب «پژوهشی در تاریخ نماز» را دارای رویکرد جدیدی دانست و اضافه کرد: به طور معمول در پژوهش برای نماز، احکام نماز و فواید نماز بررسی می شود، ولی این کتاب رویکرد تاریخی داشت. کتاب «پژوهشی در تاریخ نماز» انواع نماز و ارکان مختلف آن ازجمله وضو، نماز، محراب، منبر و هر چیزی که به نماز ارتباطی پیدا می کند را به لحاظ تاریخی ریشه شناسی کرده بود و قدمت آنها را در قبل از اسلام، این که چه زمانی وارد اسلام شد و سیر تغییر نمازها را مورد واکاوی قرار داده بود. شکل نماز باران در زمان مشرکین و تفاوتش با اقامه آن توسط مسلمانان، نخستین مسجد، نخستین محراب، نخستین نمازی که خوانده شد، بیشتر و کامل تر شدن نمازها و غیره، موارد دیگری است که این کتاب به آن پرداخته است.

این پژوهشگر و نویسنده، علاقه مندان به تاریخ اسلام را به خواندن این کتاب دعوت کرد و اظهار داشت: نگرش از زاویه تاریخی به نماز، بُعد جدیدی است که می تواند برای عموم مسلمانان جذابیت داشته باشد. صرف نظر از برخی پاورقی های کتاب که شاید تخصصی باشند، اصل مباحث برای عموم و علاقه مندان به تاریخ اسلام قابل فهم و جذاب است. کتاب «پژوهش در تاریخ نماز» در حدود ۱۰۰ صفحه تألیف شده و حاصل حدود ۴ ماه پژوهش است.

به گزارش آتلیه دات کام به نقل از ایسنا، کتاب «پژوهشی در تاریخ نماز» نوشته داود اسماعیلی و زهرا کلباسی اشتری، که بصورت پژوهش و همراه با تحقیق و ترجمه ای از کتاب «تاریخ الصلاه» نوشته جوادعلی، تاریخ نگار و از بزرگ ترین پژوهشگران عرب شناسی به انجام رسیده، از طرف انتشارات جهاد دانشگاهی واحد اصفهان راهی بازار کتاب شده و در بخش فقه و اصول بیست و ششمین دوسالانه جایزه کتاب اصفهان نیز برگزیده شده است،







منبع: atolieh.com